برخورد سنت و تجدد در کالبد شهر دوره قاجاری

در این دوره محلات با دلایلی غیر کالبدی و در ارتباط با مفاهیم فرهنگ و اجتماعی بسیار پیچیده­ای شکل می­گرفتند. یکی از مهمترین عوامل در شکل­گیری محلات عامل اقتصادی بوده است که هر محله با توجه به حرفه­ی فعال در آن نام گذاری می­شد، به طور مثال محله­ی دباغ­ها. از دیگر عوامل شکل­گیری محلات در این دوره می­توان به وجود یک واحد فامیلی بزرگ در مقیاس عشیره اشاره کرد که نام گذاری بسیاری از محلات بر اساس همین گروه­های ساکن در آنها صورت می­پذیرفت. در این دوره هر محله توسط فردی معتمد اداره و نظارت می­شد و هر فرد در این نظام در جایگاه ویژه­ای قرار داشت و وظایف معینی را بر عهده داشت. محله همیشه یک شریان حرکتی داشت که آن را به مراکز اصلی شهر چون بازار و دروازه ها و مراکز حکومتی متصل می­کرد. عناصر اصلی محله چون میدان محله، بازارچه، مسجد، تکیه، حمام، آب انبار و یخچال معمولا بر این محور اصلی قرار می­گرفتند.

نهضت فکری مدرنی که در اروپای عصر روشنگری در زمینه معماری و شهرسازی صورت گرفت راه خود را بسیار دیرتر از مظاهر فناورانه مدرنیته به ایران باز کرد. در میانه دوران حکومت ناصرالدین شاه توسط روشنفکرانی چون میرزا ملکم خان افکاری در باب تقلید از غرب در باب ت و نظام اداره کشور مطرح شد. هرچند مدتی بود که برخی از اقشار جامعه به فرنگی شدن در آداب زندگی، نحوه لباس پوشیدن، نوع اشیاء مورد استفاده، لوازم زندگی، ساختمان سازی و باغ آرایی روی آورده بودند لیکن این الگو در زندگی ایشان هنوز نهادینه نشده بود. نمود این تأخیر در بافت شهرها و ساختار کلی آن نیز مشهود بود (صفامنش، 1384: 7).

از آنجا که شروع حکومت قاجار هم زمان با شروع انقلابات صنعتی، انقلاب فرانسه، توسعه طلبی کشورهای استعماری و عصر سرمایه گذاری است، دیر یا زود ایران نیز تحت سیطره حرکتهای توسعه طلبانه و استعماری کشورهای اروپایی دچار تغییرات اساسی در نظام اقتصادی، اجتماعی، ی و تولیدی می گردد و در این دور تنها شهرهایی رونق می یابند که از ابتدا در مسیر تجاری قرار داشتند. از این رو نیازهای اساسی این شهرها، ارزشها و سلسله مراتب جدید قضایی و شهری را می طلبد بنابراین کارخانجات صنعتی و روش­های تولید انبوه، واردات و صادرات محصولات مختلف که با قسمت­های مناسبتر، محصولات بهتری را عرضه می­کردند به عنوان منجی درآمدزا، حضور فروشگاه های کوچک و بزرگ، قشر جدید مواجب بگیر و کارمندان دولت از جلوه های چنین تغییرات و تأثیراتی می­باشد (افشار اصل، خسروی، 1371). با این حال در مجموع می توان گفت که شهرسازی عصر قاجار تا حد زیادی ادامه مکتب اصفهان به شمار می رفت و در اصول از آن پیروی می نمود. عناصر اصلی تهران دوره قاجار که نمونه معماری قاجار در آن متبلور شد شامل ارگ (با حصاری در پیرامون خویش)، مساجد و مدارس، بازار، میدان و محلات است. شهر دارای حصاری بود که در دوران صفویه احداث شده بود.

شهر دوره قاجار کالبدی از ۴ عنصر حکومت، مذهب، اصناف و امت است که این ترکیب از دوره­های اولیه و از صدها سال قبل در معماری ایران دیده می­شد. میدان اصلی شهر تهران تصویری نه چندان کامل و ظریف از میدان مکتب اصفهان بود. دروازه ارگ به این میدان باز می­شد و دهانه اصلی بازار به آن راه می­یافت و گذر اصلی شهر از آن می­گذشت. مسجد جامع نیز به بازار گشوده می­شد و این آغاز رشد تهران در درون دروازه­های کهن بود.

معماری و شهرسازی ایران تحت تأثیر تحولات اجتماعی و اقتصادی درونی و بیرونی و عوامل تاثیرگذر وابسته بدان، دستخوش تغییرات فراوانی بوده است. این تغییرات چنان بنیادین بوده که سبکها و چالش های فراوانی را در فضای معماری و شهرسازی ایران هم در فضای مفهومی و هم در فضای عینی موجب شده است. به این اعتبار، شهر تهران به واسطهی قرار گیری در کانون این تحولات، در رأس نمونه های کاملا متحول شده شهری ایران قرار دارد که ردپای دوره های متفاوت را می توان در آن مشاهده کرد.از گسترش های کالبدی صورت گرفته در مقیاس پهنهی شهر تا گونه ها و سبک های متعدد معماری، به منزلهی نشانه های قابل قرائت، نمودی از این تحولات هستند (مجیدی، خوشنویس،1393). در عصر قاجار سازماندهی فضایی عرصه های عمومی و خصوصی در شهرهای سنتی از جمله تهران بر محور بازار اصلی شهر و حوزه ارگ حکومتی تنظیم میشد. تمامی عناصری نظیر دکانهاء کاروانسراها، مساجد، حمامها، زورخانه ها، قهوه خانه ها، مدارس و از همه مهمتر خانه­ها که پیرامون محور بازار و در محلات بلافصل آن استقرار و انتظام داشتند انواعی از روابط مردم را در عرصه های عمومی و خصوصی خود سازمان می­دادند (صفامنش، 1384: 75).

در این دوره با توجه به تحولات صورت گرفته در جامعه نمای شهری تهران دچار تحولات اساسی گردید که این تحولات به منظور ایجاد تشابه میان تهران و شهرهای اروپایی صورت گرفت که در پی خواست دولت مردان صورت می­پذیرفت. نمای شهری در گذر زمان همواره از پارامترهای مختلف کالبدی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و تأثیر پذیرفته و در نسبت با آنها کلیت خویش را انسجام بخشیده است. یکی از مهمترین اجزا و عناصر کالبدی شهری که به ویژه در نسبت با شهر و تقویت حس مکان در فضای شهری موثر واقع می گردد، ترکیب نمای ساختمانها و به عبارت دیگر نمای شهری است (اقلیمی، ساربانقلی؛ 1392). ورود مدرنیسم به ایران از دوران قاجار آغاز شد و تصویر شهر فرنگ که از دوران قاجار وارد ایران شد، تصویری از شهر به مردم ارائه داده و کلیدواژه هایی را به وجود آورده که تحول فرهنگی بزرگی را ایجاد کرده است؛ تحولی که با ورود عناصر مدرن و نو از غرب وارد ایران شده و چهره­ی شهر و تفکر انسانی را تغییر داده است. از نظر حبیبی شهر تهران در دورهی قاجار یک شهر متجدد است: وقتی به شهر قاجار نگاه می کنیم، آثار نوآوری را در آن می بینیم. ساخت میدان در شهر تهران یکی از نمونه های بارز این نوآوری است. میدان توپخانه در دوران قاجار ساخته می شود، بدون اینکه از نقش اصفهان تقلید کرده باشد. قرار گرفتن شهرداری و بلدیه در کنار این میدان عنصر جدیدی محسوب می شود. تهران برای اولین بار وزیر دارد. وزیر تهران مسئولیت سنگفرش و چراغ برقهای معابر را بر عهده دارد و وجود تراموای اسبی که واگنهایش نه، مردانه است و مردم برای گردش و تفرج سوار آن می­شوند (رومه سرمایه، 1385).

تهران به عنوان پایتخت بستر نوآوری های کالبدی و فضایی شد. در واقع اولین تغییرات در زمینه­ی گسترش شواهد و جلوه­های سنت و تجدد در معماری فضاهای شهری قاجار در تهران است. شهر تهران در دوره­ی حکومت فتحعلی شاه صورت پذیرفت، که این تغییرات بر پایهی سنت بوده و با دوره های پیشین خودش تفاوت چندانی نداشته است. در واقع ورود نماد تجدد در معماری شهری تهران مربوط به دوره­ی ناصرالدین شاه و اواخر دورهی قاجار میباشد که اولین اقدام آن در راستای تغییر در شهر تخریب دیوارهای قدیمی تهران بود که پس از تخریب دستور به ساخت دیوارهای جدیدی در شهر نمود. شهر تهران در دوره­ی ناصری بر طبق الگویی از روی قلعه و حصار شهر پاریس که به صورت هشت ضلعی ناقصی بود طراحی گردید. این قلعه که وسعت شهر را تقریبا پنج برابر کرد، اراضی وسیعی را به داخل حصار جدید وارد نمود. در این دوره وسعت تهران از حدود 4 کیلومتر مربع به تقریبا 19 کیلومتر مربع و دروازه های شهر از 6 باب به 12 باب افزایش یافت، نقشه­ی دارالخلافهى ناصری که در سال 78 کشیده شده شهری را نشان می­دهد که مانند شهر ایده­آل رنسانسی محصور شده است. یک هشت گوش نسبتا کامل، شهری که در غرب انسان و نیازهای او را شاخص ساختار کالبدی شهری دانستند و آرمان پیشنهادی او در فرم از اندام انسان تبعیت می­کند (شکویی، 1373: 158).

این تحولات به پیدایش یک شهر مدرن با گروه­های ی، اجتماعی و اقتصادی جدید منتهی شد. در این دوره ساخت نقشه­ی دارالخلافه به طوری پیش رفت که در تقابل با سبک اصفهانی قرار داشت. در این دوره علاوه بر احداث دیوارها و باروهای جدید، باغ و عمارات زیادی بر طبق الگوی اروپایی در حصار شهر ساخته شد که از جمله­ی آنها می­توان به باغ فرمانفرما و باغ حسن آباد اشاره کرد.

این گونه شهرسازی جدید در تهران تأثیر خود را بر زندگی شهری و شهروندی داشت. سبک تهران از طریق جابه جایی مرکز شهر، بر آن شد تا جابه جایی های اجتماعی را نیز موجب شود. مرکز شهر از سبزه میدان و میدان ارگ به میدان توپخانه منتقل شد و به مفهومی جدید و چهرهای تازه از میدان حکومتی، اجتماعی و فرهنگی به دست داده می شود. همان گونه که خیابان مفهومی جدید و چهرهای تازه می یابد. این بار خیابان نه فقط به عنوان تفرجگاه که به عنوان مکان تجارت و بازرگانی هم نقش بازی می کند، در محلات نیز تغییرات اساسی به وجود می آید. در این سبک برخلاف مکتب اصفهان و به دلیل حضور قوی تفکر غربی بومی در سازمان دهی فضایی، مسجد و مدرسه و کاخ حکومتی و بازار به عنوان عناصر اصلی ترکیب میدان در مکتب اصفهان جای خود را به عمارت تلگراف خانه و پستخانه (شاخص ارتباط نوین، بانک (نماد اقتصاد نوین)، عمارت بلدیه (تعبیری تازه از حکومت و نظمیه نماد نظم جدید) میسپارند. مسجد جامع کماکان در دل بازار باقی می ماند و بازار کماکان دهانه­ی خویش را به میدان کهن شهر(سبزه میدان) می­گشاید. کاخ حکومتی با حضور مستقیم خود در میدان کهن، خود را از میدان جدید عقب می­کشاند و اتصال عناصر جدید و قدیم، کهن و نوین به عهده­ی خیابان گذاشته می­شود (حبیبی، 1373: 147).

به طور کلی تغییرات فکری به وجود آمده در ساختار فضاهای شهری تهران در اواخر دوره قاجار بدین شرح می­باشد:

• توسعه فضایی تهران و پنج برابر شدن وسعت شهر ناشی از افزایش جمعیت و شکل گیری روابط جدید.
• شکل هشت ضلعی باروی جدید و تبعیت شهر تهران از الگوهای فرنگی.
• انتقال مرکز شهر از سبزه میدان و ارگ به میدان جدید توپخانه و کارکردهای نوین این مرکز.
• پیدایی مفهومی جدید از خیابان و کاهش نقش و موقعیت محوری بازار در فضای کلی شهر.
• شکل گیری محلات جدید و مفهوم تازه­ای از محلات که با الگوی سنتی مغایر بود.
• آغاز تغییرات در ساختمان­ها بر اساس الگوی غرب.
• برونگرا شدن فضاهای عمومی و خصوصی برای اولین بار.
• حفظ بافت ارگانیک شهر و شبکه­های ارتباطی آن در کنار بافت هندسی در مناطق جدید.
• ورود وسایل جدید حمل ونقل مانند تراموای اسبی و قطار (ماشین دودی).
• احداث دروازه بر اساس نیاز ابزار جدید.
• ورود صنایع جدید و مکان یابی در شهر تهران و اامات خاص این صنایع در گزینش مناطق حاشیه­ای و عدم وابستگی فضایی این گروه صنایع به نزدیکی به بازار سنتی تهران.
• احداث بناهایی نظیر مدارس متعدد به شکل جدید و نیز مدرسه سپهسالار و خانه­ی مسی او که نیازهایی فضایی دوره­ی مشروطه را پاسخگو بود (ریاضی، 1389).

از جمله تغییرات اساسی شهر در نقشه­ی جدید، پیدایش خیابان­ها و بلوارها، میدان ها و محلات جدید می­باشد که یک به یک مورد بررسی قرار می­گیرد.

 

گسترش شهر تهران و خیابان کشی­های بی ضابطه در محلاتی باسابقه­ی چند صد ساله، نخستین گام­هایی بود که برای غلبه بر مشکلات ناشی از ورود مدرنیته برداشته شد. اما ورود مدرنیسم موجب شد کالبد شهرها و محلات از هم بپاشد و حس تعلق را از محله­ی ایرانی گرفته و هویت محله را به خطر بیاندازد. در این دوره در مرحله­ی توسعه و با حضور خیابانهاء محلات جدید خود را در کنار خیابان­ها شکل می­دهند و سعی می­کنند خدمات مورد نیاز خود را در لبه­های خویش جای دهند و این گونه خیابان­ها، تمام احتیاجات و تأسیسات خدماتی را در اختیار محلات قرار می­دهند. بدین ترتیب بافت درون­گرای محلات سابق روند برون­زایی می­گیرد. در مورد کوچه باغ­ها و محلات ویلایی شمالی تهران باید گفت به دنبال توسعه شهر و گسترش موج تجددطلبی، گرایش به سمت قسمتهای توسعه یافته جدید در بین طبقهی مرفه و اشراف تنش ایجاد گردید. محلات جدید با خیابانهای شجره باغ­ها و کوچه باغ های بسیار، پذیرای ویلاها و عمارات کلاه فرنگی گردید. البته چنین سلسله مراتب اجتماعی، هیچ گاه دوام نیافت. در تهران محلات حداکثر و فقط تا حدی تحت نفوذ غرب بود و نه تحت سلطهى آن، به طوری که همین محلات جدید، محلاتی با گرایش بیشتر سنتی را در خود جای دادند. برگرد باغها و کاخهای اعیان و شاهزادگان به سرعت زیر محله هایی رشد کرد که دارای همان بافت سابق بود (افشار اصل، خسروی، 1373).