در این بخش از پژوهش بطور کلی به بیان عوامل و نیروهای تأثیرگذار بر ساختار فضایی شهرهای دوره قاجاری میپردازیم. نیروهایی که باعث شدند کالبد شهرها در دوره قاجاری از آن ها تأثیر بپذیرد.
با وجود آنکه تهران در دوره قاجاریه پایتخت کشور بود؛ اما هیچ گاه عظمت، شکوه، تجهیزات و تأسیساتی که شایسته پایتخت باشد را نداشت و کما بیش همهی سیاحان و سفرایی که از تهران در عهد فوق دیدن کرده بودند، به این نکته اشاره کردهاند (کرزن، ۱۲۶۹: ۶۳۵). فقدان بناهای عمومی عظیم و باشکوه، راهها و کوچههای تنگ و آلوده و مجراهای نیمه سرپوشیده و آلودهی آب و دیگر نقایص، از نکاتی بودهاند که سیاحان به آن اشاره کردهاند (ریچاردز، ۱۳۶۳: 306). از عمده تغییراتی که برای کالبد شهرها در دوره قاجاری اتفاق افتاد میتوان به شهر تهران دوره ناصری اشاره کرد. با توجه به گسترش روابط ایران با غرب در زمان ناصرالدین شاه، زمینه برای ورود افکار، الگوها و اشیاء فرنگی باز میشود. گرته برداری از الگوهای فرنگی در شهرسازی خود را در طرح توسعهی شهر تهران و تبدیل آن به دارالخلافه ناصری و ایجاد فضاهایی با حال و هوای فرنگی نمایاند.
در سال ۱۲۷۰ دیوارهای کهن تخریب میشوند و شهر از چهارسو گسترش مییابد. مساحت آن چندین برابر میشود. باروی جدید شهر، با دوازده بدون اثرگذاری بر بافت کهن در هشت ضلع ساخته میشود. شهر کهن به وسیلهی خیابانهایی به دروازههای جدید شهر اتصال پیدا میکند. مرکز شهر از سبزه میدان و میدان ارگ به میدان توپخانه منتقل شده است و خیابان نه فقط به عنوان تفرجگاه، بلکه به عنوان مکان تجارت و بازرگانی شناخته شده است و از این پس به عنوان عنصر اصلی توسعه شبکه شهری معرفی می شود، البته منظور خیابانهایی است که دارای بدنههای ساخته شده در طرفین و رو به خیابان هستند. نکته قابل اعتنا آن است که شهر هنوز در حصار قرار دارد و به وسیله ۱۲ دروازه به منطقه اطراف خودش مرتبط می باشد. در این دوره ساخت عمارات و بناها در اکثر شهرهای بزرگ از قبیل تبریز، تهران، قزوین و اصفهان به سبک غربی رایج میشود؛ مانند عمارت تلگراف خانه یا شمس العماره و برج ساعت آن که نشانه وقت شناسی جدید است. عمارت تکیه دولت که تعبیر و تفسیر و تقلیدی از ساختمان اپرا در اروپا میباشد.
ناصرالدین شاه با فرمان احداث تکیه دولت، به تعزیهداری نیز رونق بخشید. در تعزیههایی که در تکیه دولت برگزار میشد چندین هزار نفر شاهد مراسمی بودند که به کمک اشیاء و لوازم لوکس و ماکتهای مقوایی به نمایش گذاشته میشد. به تدریج تعزیه از شکل کاملاً مذهبی تا حدی خارج شد و تعزیههایی که ربطی به عزاداری و مراسم عاشورا نیز نداشت، مانند تعزیه امیر تیمور، تعزیه حضرت یوسف و عروسی دختر قریش و غیره بر روی صحنه آمد. توجه و اقبال مردم از برگزاری تعزیه چنان بود که برای مثال در تهران در ایام عاشورا همهی مراکز محلهها و محل تقاطع گذرهای مهم، به برگزاری تعزیه اختصاص یافته بود. رواج مراسم عزاداری و تعزیه منجر به پیدایش فضاهایی موسوم به حسینیه و تکیه شد (سلطان زاده، همان: ۱۳۲ و ۱۳۳).
حضور عملکردهای جدید مانند تماشاخانه، سینما، چاپخانه، هتل، باغ ملی، بانک و غیره چهره شهر قدیم را دگرگون میکند. همه این عناصر و عملکردهای جدید در کنار خیابان ایجاد شده و موجب تقویت آن میشوند. خیابان تبدیل میشود به رقیب بازار در ستون فقرات اجتماعی فرهنگی شهر. خیابان لاله زار که در بخشی از باغ لاله زار (باغ تفرجگاهی سلطنتی بیرون شهر در دوران فتحعلی شاه) ایجاد گردید، از جمله شاخصترین فضاهای این دوره میباشد. این خیابان با تجهیز شدن به تأسیسات جدید شهری و آراسته شدن با سبکهای جدید معماری و فراهم آوردن مکانی نو، دروازهای به غرب و ویترین نمایش تجدد شد. نمودهای زندگی مدرن شهری مانند پارک و باغ وحش که مفهوم اوقات فراغت را به گونهای نو مطرح میکردند، در آن ایجاد شدند. تجهیزات نوین مثل چراغ گاز و واگن اسبی شباهت شکلی آن را با نمونههای اروپایی کاملتر کردند. هرچند مقصودی مانند شهر اروپایی از ایجادشان دنبال نم شد. حضور ن برای تفرج و گردش آغاز عصر جدیدی در حیات شهری بود که تا آن زمان بیسابقه بود. (حبیبی واهری، ۱۳۸۷)
شاه قاجار در پی گردشگاهی به سبک شانزه لیزه بود و در آن نیز موفق بود. از این رو لاله زار به سرعت به گردشگاه اصلی تهران تبدیل شد و مردمان شهر برای حضور در واقعهها و حادثهها بدان روی آوردند.
با دگرگونی مفهوم خیابان، میدان نیز معنای کهن خود را از دست میدهد. میدانهایی مانند ارگه توپخانه، بهارستان و امین السلطان هر کدام تبلور کالبدی و نشانهای از این دگرگونی هستند. میدان توپخانه طبق تناسبات دورههای رنسانس و باروک ساخته شده است. اما نکتهای که در اینجا باید به آن اشاره نمود و تا قبل از این در میادین شهری مشاهده نمیشد، اینست که برخلاف گذشته به تبعیت از مفهوم تجددطلبی و حضور قوی تفکر غیربومی در سازماندهی فضایی؛ مسجد و مدرسه، کاخ حکومتی و بازار جای خود را به عمارت تلگراف خانه، پست خانه (شاخص ارتباطات جدید) بانک (نماد روابط بازرگانی، تجاری جدید عمارت بلدیه و نظمیه می سپارند. مسجد جامع کماکان در دل بازار باقی می ماند، بازار دهانه خویش را به میدان کهن شهر (سبزه میدان میگشاید» (حبیبی، 1390: 23).
میدان نیز مانند خیابان دارای عملکرد غالب و هویت خاصی میگردد. میدان توپخانه بر آنست تا چهرهای کاملاً متجدد از شهر ایرانی را برای اروپاییان و بیگانگان فراهم آورد. میدان ارگ به میدانی کاملا تشریفاتی تبدیل میگردد. سبزه میدان در جدل اجتماعی- فضایی با میدان توپخانه قرار میگیرد و در زمینههای اجتماعی - اقتصادی و مذهبی- فرهنگی به منزلهی نماد روابط کهن و پایدار زیست و تولید شناخته میشود (حبیبی، ۱۳۸۹: 162).
با توجه به شرایط پیش آمده بعد از انقلاب مشروطیت در ایران و ی شدن فضای جامعه فرصت مناسب و کافی برای انجام فعالیتهای شهرسازانه در این دوران به دست نیامده است و این فعالیتها محدود در ساخت بناهای با معماری فرنگی و ورود کاربریهای جدید مانند سینمای تلگراف خانه و پست خانه و هتل و غیره میباشد که تغییری در ساختار شهری بوجود نیامده است. البته در اینجا باید به تصویب قانون بلدیه در مجلس ملی اشاره نمود که برای اولین بار در تاریخ شهرسازی ایران شاهد آن هستیم که به علت عدم ماندگاری حکومت و ایجاد شرایط دوگانه در رأس کشور این قوانین تا دوره رضا شاه اجرایی نگردید.
قدرت معنوی مسجد در دوره قاجار بر کل شهر
شهر ,میدان ,جدید ,دوره ,خیابان ,تهران ,از این ,میدان توپخانه ,را به ,است و ,لاله زار ,ساختار فضایی شهرهای
درباره این سایت