معماری محله عودلاجان

عودلاجان یا عودلاجار از دو واژه ی عود» و لاجی» تشکیل شده که به دلیل قرار داشتن بازار عطاران در منطقه بوده و به این نام معروف گشت. محلهی عودلاجان روزگاری جز پنج محلهی اصلی شهر و در شمار محلات اعیان نشین تهران قرار داشته، دورهی قاجار را می توان به عنوان دورهی رشد شکوفایی این محله قلمداد کرد و بالعکس دورهی معاصر را به عنوان دوره ی افول آن به شمار آورد. عودلاجان در لغت به معنای جایگاه پخش آب می باشد. این گذشته از معابر و کوچه هایی که آن را به محلات چاله میدان و بازار می پیوست، دروازهای به نام شمیران داشت که محور نفوذی به بلوک شمیرانات و مسیر حرکت شاه به عشرت آباد، قصر قاجار، سلطنت آباد، صاحبقرانیه و باغهای دیگر بود (بهزادفر، 1386). عودلاجان به عنوان سومین بافت تاریخی ارزشمند تهران و یادگاری از حصار ناصری در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسیده است. بافت 16 هکتاری عودلاجان از غرب به خیابان ناصرخسرو، از شمال به خیابان امیرکبیر، از شرق به خیابان پامنار و از جنوب به خیابان بوذرجمهوری محدود می شود و در عهد ناصری به عنوان یکی از بخش های مهم تهران، محل ست تعداد زیادی از رجال و دولت مردان قاجار بوده است. عودلاجان در دوره ی قاجار به ویژه در عهد ناصری از جایگاه ویژه ای در میان اعیان و خانواده های قجری برخوردار بوده و برای نخستین بار موسیو کرشیش معلم اتریشی مدرسه دارالفنون نقشهی این بافت تاریخی را با مشارکت ذوالفقار بیک و تقی خان با تمام گذرها، کوچه ها و حتی بناهای تاریخی ارزشمند این بافت در داخل بخشی از پروژهی طراحی نقشهی تهران در سال 1275 هجری قمری ترسیم کرد که به دنبال آن مطالعات وسیعی برای ثبت بناهای ارزشمند بافت تاریخی تهران آغاز شد که تدوین تنها سند تاریخی با تعیین پنج محلهی سنگلج، عودلاجان، بازار، چالی میدان، و ارگ حاصل آن بود.

عودلاجان از محله­ها و گذرها و خانه­های تاریخی و باغ­های بسیاری تشکیل شده و کوله باری ارزشمند از تاریخ و هنر پایتخت نشینان دوره­ی قاجار است. بر اساس مستندات بافت تاریخی عودلاجان در برگیرنده­ی 8 محله­ی سادات محله­ی نو، باغ امین، دروازه شمیران، عرب­ها، شاه غلامان، یهودی­ها و حیات شاهی و 25 کوچه و گذر به نام­های باغ نظام الدوله، در حمام نواب، شترگلو، مسجد حوض، در مدرسه و کوچه­های نظام العلماء سردار، سپهدار، شاهیپاتی، معین الممالک، حاج علی، آقا موسی تاجر، میرزا آقاجان، خدابنده لو، حاجی آقابابا، آقا محمد محمود، سهراب خان، نقاره­چی­ها، هادی خان و محمد خان امیر تومان بوده است که امروزه از بسیاری از آنها خبری نیست.

شاخصه هر بافت تاریخی بناها و عمارات های ارزشمند موجود در آن است و عودلاجان نیز از این قاعده مستثنا نیست. خانه­های و عمارت­های موجود، هر یک دربرگیرندهی بخش وسیعی از هنر و تمدن ایران زمین در دورهی قاجار است که در دل این بافت تاریخی سکنی گزیده اند. خانه هایی که سبک و سیاق معماری آنها بیانگر اعیان نشین بودن این محله ی تاریخی است. خانه­های میرزا حسن خان، قوام الدوله، رضاخان والی، خانه ی تاریخی مدرسی، خانه­ی دبیر الملک، نقاش باشی، محب علی خان، عین الملک، حسین قلی خان، عزالدوله، ملک الشعرای بهار، حشمت الدوله و نجم الملک از جمله ی این بناها است که برخی به دلیل فعالیت­های عمرانی شهرداری تخریب شده­اند. با توجه به بررسی در مورد معماری مسی در دوره ی قاجار صورت گرفت، هر سه نوع سبک مسی از ساخت خانه­ها در این محله قابل مشاهده است. تعدادی از خانه­ها کاملاً مبتنی بر سبک اروپایی ساخته شده و تعدادی دیگر با تلفیقی و یا کاملا سنتی هستند. اما در رابطه ساختار خود محله بسیاری از عناصر معماری سنتی در جای خود باقی مانند و برعکس معماری سلطنتی که تأثیر بسیاری زیادی از غرب پذیرفته بود در معماری شهری و به خصوص در محلات این تأثیر از عمق زیادی برخوردار نبود که با گذر از کوچه های قدیمی در این محله شاهد کم و زیاد بودن این عناصر به کار گرفته شدهی غربی در آن هستیم. همچنین در محدوده ی این محله، حدود بیست کنیسای کوچک و بزرگ به چشم می خورد که نشان دهنده ی این بوده که این محله جایگاه زندگی کلیمیان در آن دوره بوده است که آثار به جای مانده شاهد بر این مدعاست.

با مراجعه به نقشه­ها و تصاویر محله­ی عودلاجان و با مطالعه­ی مقاطع رشد و تغییر شهر تهران و تحولات شهرنشینی، می­توان دوره­های کالبدی محله را به سه دوره ی اصلی تقسیم کرد: دوره­ی اول (از ابتدا تا سال 1284 ه.ق مقارن با گسترش شهر) که نقشه­های تاسکوف، برهزین 1257ه.ق و کرشیش 1275مق را شامل میشود. نقشه ی دارالخلافه ی تهران موید پیروی از سبک اصفهان است. در مقایسه با نقشه ی سال 1257مق به این نتیجه می رسیم که گذرهای اصلی تغییری نداشته و فقط از وسعت باغهای محدوده در ضلع شمالی و شمال شرقی کاسته شده و بافت مسی جایگزین آن گردیده است، همچنین از مقایسه ی دو نقشهی 1257 و1275 ه.ق می توان دریافت که به کوچه های فرعی افزوده شده که میتوان در تقسیم قطعات بزرگتر به قطعات کوچکتر و ایجاد کوچه های جدید جهت دسترسی به واحدهای جدید دانست، از سال 1309 ه.ق به بعد، احداث خیابان جدید به دنبال ت های شهرسازی مدرن، تولد عنصر شاخص شهری مهم در بافت محلهها(دبیرستان مروی روی باغ مروی و از بین بردن قسمتی از سنگلج و احداث پارک شهر فعلی، تفکیک اراضی و امتداد یافتن کوچه ها جهت دسترسی به اراضی تفکیکی عقب تر و گسستگی بافت به دلیل تعریض و احداث کوچه های جدید به دنبال ورود خودرو به بافت قدیم، افزایش تراکم بافت به دنبال استفاده بهینه از زمینه افت کیفی بافت به دنبال تبدیل کاربری مسی به تجاری به خصوص در مجاورت خیابان های اصلی و تبدیل هسته ی مرکزی بافت کارگاه، انبار و. عدم توجه به پتانسیل های تاریخی و ارزشمند بافت، تغییر ارتفاع ابنیه در بافت و ایجاد بلندمرتبه سازی بدون توجه به ساختار اصیل بافت، اهمیت ثانویه پیدا کردن بسیاری عناصر شاخص به علت گسترش شهر و ساخت و سازهای جدید، به هر حال از سال 1309 به بعد شدیدترین لطمه به این محله ها وارد آمد، از یک سو خیابان کشیهای جدید محله ها را تکه پاره کرد و از سوی دیگر نیازهای فضایی بازار مجاور آن به تخلیه و تخریب آن کمک کرد (مشهدی زاده دهاقانی، 1378). با تمام این تفاسیر می­توان گفت: عودلاجان از محلاتی است که به رغم آشفتگی­ها، شگی­ها و بهم ریختگی­ها و دستکاری­های ناشیانه که به مرور در ساخت و بافت آن ایجاد شده است، اما کماکان آیینه­ای از هنر و معماری دوره­ی قاجار می­باشد و حفظ آنها واجب می­باشد.

 

• خیابان­ها و معابر

برای اولین بار در شهرسازی ایران به خیابان­ها به عنوان فضایی با هویت و زنده توجه می شود. به طوریکه مانند خیابان­های سبک اصفهان، صرفاً جنبهی تفریحی و گردشگاهی دارند و نه مانند دوره­های بعد جنبه­ی دسترسی سواره و پیاده. خیابان­ها در دو مفهوم خود از دو الگو پیروی می­کنند. چهره و سازمان فضایی شهر خویش را در ادامه­ی مکتب اصفهان شکل می­دهد. محوری با درختکاری و نهرهای آب در طرفین تک بناهای عقب نشسته که در میان باغها و بستان های اطراف خود محصور شده­اند، مانند خیابان علاءالدوله. بدنه­ی ساخته شده در طرفین که رو به خیابان دارند و سازمان کالبدی ممتدی را تشکیل می­دهند. خیابان­های این گروه وام گرفته از الگوی اروپایی فرانسوی خود، کمی بعد به عنوان عنصر اصلی توسعهی شبکه ی شهری و رقیب پرقدرت بازار، تمام عملکردها و عناصر حیاتی را در آن می گیرد. خدمات ساکنین خود را در خود تأمین می­نماید و بدین ترتیب بازار را تا حد فضایی سنتی و خاطره ای عقب می­راند. مانند خیابان­های مریض­خانه، چراغ گاز و ناصریه.

نکته­ی آخر، آمد و شد وسایل نقلیه عمومی، حضور عمارات و بناهای دولتی، از قبیل تلگراف خانه و پست خانه شمس العماره، برج ساعت، تکیه­ی دولت و دیگر عملکردهای جدید دولتی و خصوصی، تماشاخانه، هتل، فروشگاهها و باغ ملی و . که برای شار کهن بیگانه هستند، در کنار خیابان های جدید و به عنوان عناصر اصلی ریخت شناسی شهری بر نقش جهان تاکید کرده و خود نیز به عنوان عنصر نمادین و نشانه ای تبدیل می­گردد (افشار اصل، خسروی، 1377).

 

• میدان

گرچه در ساختار فضای شهری قاجاری، میادین در ادامه­ی سنت گذشته است اما به لحاظ ساخت و عملکرد و سازمان و عناصر فضایی دیگر گونه جلوه می­کنند. در بافت کهن، میدان­ها، فضایی معمارانه نداشته و تنها گشایشی در محل برخورد چند کوچه بودند و نه به لحاظ عملکردی محل رسیدن بار و توزیع آن به کاروان سرها، اما در سبک تهران دوره­ی قاجاریه، دارای عملکردهای مشخص و عمده می­گردند و مانند خیابان­ها از چهره و هویت خاص خود برخوردار می­گردد. مانند میدان توپخانه، میدان بهارستان، میدان مشق و میدان ارگ. از جمله تحولات میادین در عصر قاجار، جانشینی عملکردها و عمارات جدیدالورود، به جای عناصر میدان مکتب اصفهان می­گردد. مسجد، بازار، کاخ حکومتی و مدرسه در میدان دورهی صفویه در سبک تهران جای خود را به تلگراف خانه، پستخانه، بانک، عمارت نظمیه و بلدیه می­دهند. خیابان­ها و میادین مختلف با عملکردهای متفاوت و جداگانه سعی می­کنند تا سازمان فضایی جدید را بر شهر مسلط کند و چهره­ی متجددی از شهر تهران که نماد و دریچه­ی دولت به جهان آن روز باشد را ارائه می­کند. تجمع تمامی عناصر و مظاهر زندگی جدید در اطراف آنها مبین چنین گرایشی است (افشار اصل، خسروی، 1377). در این بین دو میدان ارگ و میدان بهارستان که از جمله میدان­ها مطرح در دوره­ی قاجار بودند نام برد.

میدان ارگ از دوره­ی زندیه برجای مانده و در زمان فتحعلی شاه، ارگ نام گرفت. این میدان را سپس میدان شاه میدان توپخانه و باغ گلشن نامیدند و امروزه آن را با نام میدان پانزده خرداد می شناسند. میدان تاریخی ارگ تهران، اولین و قدیمی­ترین میدان پایتخت بود. طبق اسناد حوض آبی نیز در این میدان وجود داشته که تخریب شده است، ساخت این میدان به 140 سال پیش و مربوط به زمان ناصرالدین شاه می­باشد. کاربرد این میدان تشریفاتی بوده است. این میدان در حد فاصل بین خندق و ورودی ارگ تهران قرار داشت که برای ورود به آن باید از روی پلی چوبی عبور می­کردند که روی خندق زده شده بود و به تخته پل معروف بود. در اطراف میدان ارگ چند بنا برپا بود که عبارت بودند از: سردر بزرگ یا عالی قاپو در شمال، دفترخانه در شمال غرب، نقارخانه در جنوب و تلگراف خانه در شرق. در دورهی ناصرالدین شاه با ورود عناصر معماری مدرن به ساختار شهری، دگرگونی اساسی در میان میدان صورت گرفت. استخری بزرگ و هشت ضلعی در میان آن ساخته شد که آب این استخر به باغ گلستان و به حوض سبزه میدان و محله های جنوب ارگ جاری می شد، دور استخر مرکزی میدان، در گذرگاه سنگفرش برای رفت و آمد در شبکه ایجاد شد و دو طرف استخر را حصارکشی و باغچه بندی کرده، با کاشتن انواع درخت و گل های ایرانی و فرنگی به محوطه­ای سرسبز و باصفا تبدیل شده بود.

میدان بهارستان مهمترین نمونه­ی عرصه­ی بروز نمود مدرنیته در آن است. کاوش­های صورت گرفته در تحول این میدان بدین صورت است: در دوره­ی قاجار به عنوان جلوخان باغ سلطنتی در بیرون شهر مورد استفاده قرار می­گرفت همچنین در دهه­های نخست قاجار در آن مراسم آئینی برپا می­شد.

مطالعات تاریخی نشان می­دهد که کالبد و فضای میدان بر طبق تغییرات گوناگونی که در نهادهای اجتماعی جامعه صورت می­پذیرفته، تغییر یافته که این تحولات در راستای نوگرایی ایران بوده است. در واقع کاربرد اصلی این میدان ی بوده است.

به طور کلی بر طبق خلاصه­ای از کتاب شار تا شهر دکتر حبیبی، می­توان ویژگی­های شهرسازی دوره قاجار را اینگونه بیان کرد:

• در این دوران همانند دوران صفویه بازار نقش ستون فقرات شهر را به عنوان نقش اقتصادی- تجاری و اجتماعی فرهنگی برعهده دارد.
• دوره قاجار مترادف است با تغییرات عمده اقتصادی اجتماعی و ی در جهان.
• در زمان حکومت فتحعلی شاه فضاهای جدیدی مانند دارالفنون، تکیه دولت، خیابان­های جدید و میدان به کالبد اغلب شهرها افزوده شد.
• در دوران فتحعلی شاه پایه­ریزی شهر تهران ریخته شد و در دوره ناصرالدین شاه سبک تهران متولد شد.
• در دوران قاجار برای شهر تهران دو نقشه داریم: اولی تحت عنوان دارالخلافه تهران مربوط به سال 1233با مشخصات کامل سبک اصفهان می­باشد که شامل میدان اصلی شهر سبزه میدان و در اطراف آن مسجد جامع و بازار و دارالخلافه را می­بینیم که توسط دیوارهای محاصره شده که از دوران صفویه برگرفته شده است. نقشه دوم تحت عنوان دارالخلافه ناصری مربوط به سال ۱۲۵۶ که به دنبال اولین سرشماری نفوس و مسکن در سال ۱۲۸۴ صورت گرفت که توسط موسیو بهار فرانسوی طرح شد. در این نقشه یک عنصر جدید را می­بینیم تحت عنوان راه آهن با دروازه مجزا خود. در این طرح دیواره های اطراف شهر قدیمی را نداریم و شهر در حال گسترش به اطراف می­باشد که شهر در این نقشه دارای دوازده دروازه می­باشد و باروی شهر به صورت هشت ضلعی می­باشد که شکلی از دیوارهای دوران رنسانس و سبک باروک را در خود دارد.
• از شباهت­های سبک اصفهان با سبک تهران این است که هر دو سبک در بافت کهنه شهر دخالت چندانی ندارند.
• در این دوره در زمان نقشه دوم مرکز شهر از سبزه میدان به میدان توپخانه منتقل شد.
• برج ساعت در این دوره به عنوان وقت شناسی و عمارت تکیه دولت تقلیدی زیبا از ساختمان اپرا می­باشد
• میدان توپخانه به عنوان میدان اصلی شهر به شکل مستطیل به ابعاد ۱۰ در ۲۲۰متر می­باشد که از تناسبات دوران باروک و رنسانس پیروی می­کند.
• در سبک تهران، ترکیبات میدان در سبک اصفهان از جمله: مسجد، بازار، کاخ حکومتی، مدرسه و غیره جای خود را به عمارت­های تلگرافخانه شاخص ارتباطات، بانک (شاخص روابط بازرگانی)، عمارت بلدیه (شاخص ساختمان حکومتی)، عمارت نظمیه شاخص عنصر نظامی در سبک تهران می­دهد.
• خیابان جبا خانه (بوذر جمهوری قدیم و پانزده خرداد کنونی)، میدان ارگ که نقش تشریفاتی دارد.